Duyu organları (Organa sensuum) canlının bedeninde etraftan gelen uyartıları olan ihtar alıcı reseptörler etrafa yönelik ekstero reseptör olabileceği üzere, bedenimizin iç aleminden gelen uyartıları alan intero reseptörler de olabilirler.
Dış alemden alınan uyartılar temas ve dokunma yoluyla alınabilir. Bu çeşit uyartıları alan oluşumlar kontakt reseptör olup mekanik yahut kimyasal uyartıları değerlendirirler. Görme ve işitme duyuları ise uzaktaki, direkt temas olmayan oluşumların uyartılarını aldıkları için tele reseptör kümesini oluştururlar.
Her bir spesifik reseptör, ne halde bir uyartı tesir yaparsa yapsın, kendi spesifik değerlendirmesini yapar ve o formda algılar. Örneğin, göze yapılan bir mekanik tesir canlı tarafından ışık duyusu formunda algılanabileceği üzere, lisanımıza yapılan bir elektrik uyarısıda çeşitli nüanslarda tat uyarısı olarak kıymetlendirilebilir. Bu reseptörler koşullara uyarak alınan duyum, duysal hudutlarla uyartıları M.S.S.’ nin ilgili alanlarına (Cortex cerebri’ nin genel duyu, işitme, görme merkezleri. hipotalamus, beyin sapındaki teneffüs ve dolanım merkezleri) iletilir.
Reseptörler, lokalizasyonlarına nazaran dört kümeye ayrılırlar. Deride bulunan ve dış ortamdan gelen direkt uyanları alan reseptörlere eksteroreseptör, beden içinde bulunan, kan basıncı, oksijen ve karbondioksit konsantrasyonu vb. algılayan reseptörlere interoreseptör, uzaktan gelen ses, manzara ve koku duyularını alabilen reseptörlere telereseptör, eklemler, kaslar ve kulağın vestibuler kısmında bulunan derin duyu reseptörlerine proprioreseptör denir.
Algıladıkları ihtar tiplerine nazaran de reseptörler, termoreseptör, kemoreseptör, fotoreseptör, mekanoreseptör ve baroreseptör olarak isimlendirilirler.
Duyular, genel duyular ve özel duyular olarak iki kümede ele alınırlar. Dokunma, Basınç, Titreşim, Sıcak-Soğuk, Stereognosis ve Propriosepsiyon üzere duyular Genel Duyu, Görme, İşitme, İstikrar, Koku ve Tat üzere duyular ise, Özel Duyular olarak isimlendirilir. Propriosepsiyon dışındaki Genel Duyu reseptörleri deride de bulunurlar. Bu nedenle Özel Duyulara girmeden evvel derinin yapısı (integumentum communae) işlevleri ve eklentilerini inceleyeceğiz.
Deri ve Eklentileri
Deri ile eklentileri olan Kıllar, Tırnaklar, Deri bezleri ve Deride bulunan Genel Duyu reseptörleri, integumentum commune yahut İntegumenter Sistem başlığı altında ele alınır. Deri ve eklentilerini başka ayrı inceleyeceğiz.
1. Cutis (Deri)
Deri, insan bedeninin en büyük organı olup, yaklaşık alanı 1.5-2 m2.ortalama kalınlığı 1-2 mm (göz kapaklarının derisi 0.5 mm. sırtın üst bölüm derisi 5 mm kalınlığında) dir. Bedeni, Mekanik, Osmotik, Kimyasal, Işık ve Termal ziyanlı etkenlere karşı koruyan deri, beden ısısının düzenlenmesinde (Termoregulasyon) de rol oynar. Ultraviyole ışığının tesiri ile D vitamininin oluşumu, deri sayesinde gerçekleşir. Deri, sahip olduğu ter ve yağ bezleri ile bir boşaltım organı olarak misyon yaptığı üzere, taşıdığı çeşitli reseptörlerle de en geniş genel duyu organı pozisyonundadır. Derinin olağanda var olan gerginliğine Turgor denir.
Deri ve hastalıklarının ele alındığı Tıp kısmına Dermatoloji denir.
Deri, birbirinden hayli farklı iki katmandan yapılıdır.
Ektodermden gelişen, çok katlı keratinleşmiş epitelden yapılı yüzeysel katmana Epidermis denir. Mezodermal orijinli olan ve Epidermisin altında yer almış katmana da Dermis (Corium) denir.
A.Epidermis : Derinin üst katmanı olup, çok katlı keratinleşmiş epitelden yapılıdır. Üzeri, gerek deri bezlerinin ürettiği ve gerekse keratinleşmiş hücrelerin oluşturduğu özel bir katmanla sarılmıştır. Bu katman derinin kimyasal ve mekanik ziyanlara karşı korunmasına katkı sağladığı üzere, mikroplar için de bir bariyer oluşturduğundan damarları içermez fakat, Dermis’teki damarlardan Difüzyon ile buraya ulaşan kanla beslenir. Bedende Epidermisin en kalın olduğu yerler avuç içi ve ayak tabanıdır.
Epidermis 5 katmanlı bir yapıya sahiptir. Bunlardan en derinde yer alanı Stratum basale’ dir (Germinativum). Stratum basale, melanosit hücrelerini içerdiğinden ötürü derinin rengini veren bir katmandır. Stratum basale, gerektiğinde Epidermisin başka katmanlarını da oluşturabilecek yetenektedir. Stratum basale’nin uyarılması en yüzeysel katmanın incelmesi ile sağlanır.
B. Dermis : Dermis, birbirine örülmüş kollajen ve elastik bağ dokusu liflerinden (Stratum reticulare ve Stratum papillare’ den) oluşmuş kalın bir katmandır. Damar ve hudutlardan varlıklı olan Dermis birçok duyusal hudut sonlanmaları (reseptörlere girerler yahut reseptör olarak işlev görürler), Deri bezleri ve Kıl kökleri içerir.
C. Hipodermis (Subkutis) : Derinin altında yer alan, gevşek, fibröz bağ dokusundan yapılmış yağ hücrelerinden güçlü bir katmandır. Dermis’ten daha kalın olan bu katmanda derialtı duyusal sonlar yüzeysel venalar ve lenf damarları yer alır. Hipodermis’ in gevşek yapısı nedeniyle üzerindeki deri serbestçe hareket ettirilebilir.
Bayanlarda hipodermis’ te, erkeklere nazaran daha çok yağ doku bulunur. Bilhassa Göğüs, Kalça ve Karın bölgesinde biriken Subkutan yağ dokusu, bayan bedenindeki karakteristik konturların oluşmasını sağlar. Bu katmandaki yağ dokusu ölçüsü, beslenme durumu ve hormonal tesirler yanında kişisel ve ırksal farklılıklara nazaran de değişir.
2. Derinin Özel Eklentileri
Bu başlık altında deri bezleri, kıllar, Tırnaklar ve deri reseptörleri incelenir.
Deri bezleri : Deride yağ ve ter bezleri (Glandulae sebaceae et sudoriferae) olmak üzere iki tip bez bulunur.
Glandulae sebaceae (Yağ bezleri) : Dermis’ te bulunan kolay kollu bezler olup salgılarını ya kıl folliküllerine yahut direkt olarak deri yüzeyine akıtırlar. Yağ bezleri, ayak tabanı ve avuç içi dışında tüm beden derisinde bulunurlar. Yağ bezlerinin özel kokulu salgısı Sebum olarak isimlendirilir. Sebum, deri yüzeyini yağlayarak bakteri ve mantarlara karşı bir bariyer oluşturur. Yağ bezlerinin kronik iltihabına Akne denir.
Yağ bezlerinin salgılama işlevi sıcaklık cinsiyet hormonları üzere faktörlerden etkilenir. Androjenler yağ bezlerinin çalşmasını uyarırlar.
Glandulae sudoriferae (Ter bezleri) : Salgı gövdesi Dermis’ in en derin kısmında yahut hipodermis’ te yer alan ter bezlerinin ekrin ve apokrin olmak üzere iki tipi vardır.
Ekrin ter bezleri, küçük bezler olup dudak kenarları, Tırnak yatakları, Vulvanın küçük dudakları, Clitoris ve Glans penis dışında tüm beden derisinde bulunurlar.
Beden ısısı yükseldiğinde ekrin bezler uyarılırlar ve bol asidik bir salgı yaparlar bu durum beden ısısının düşmesine neden olur.
Apokrin ter bezleri, Koltuk altı, Areola mammae, Vulvanın büyük dudakları, Anal ve Genital bölge derisinde bol bulunurlar. Apokrin ter bezleri gerilimlere karşılık olarak salgı yaparlar. Karakteristik kokuları vardır (Feromen).
Pili (Kıllar) : Memelilerin karakteristik oluşumlarından olup İnsan bedeninde, avuç içi, ayak tabanı, dudaklar, glans penis, göğüs başı ve vulva küçük dudakları hariç tüm bedende bulunurlar. Müdafaa, duyu ve beden ısısının regülasyonuna katkı üzere işlevleri vardır.
Bir kılın deri içine girmiş kısmına Kıl kökü, deri dışında kalan kısmına Scapus pili (Kıl gövdesi) denir. Kıl kökünün en alt kısmı ve etrafı yapıları Bulbus pili olarak isimlendirilir. Kılların büyümesi Bulbus pili yolu ile gerçekleşir. Kıl kökünü saran bağ dokusu kılıfı Folliculus pili’ nin ortası hizasına bir düz kas olan M. arrector pili’ ye tutunur. Sempatik hudutlarla innerve edilen bu kas, emosyon, soğuk vb. nedenlerle kasılarak kılı dikleştirir, deriyi özel hale (kas derisi görünümü) sokar. Kıla rengini veren melanositlerdeki Melanin pigmentidir.
Kılların insan bedenindeki dağılışları ile çeşitli bölgelerdeki özellikleri yaşa, cinse ve ırka nazaran değişiklikler gösterir. Bedenin son sabit kıllanmaya geçmesi Puberte ile başlar ve 40-50 yaşlarına kadar devam eder.
Seksüel hormonlardan etkilenmelerine nazaran insan kılları üç kümeye ayrılırlar.
1. Her iki cinste iç salgı bezlerinin denetiminde olan, Puberte de meydana gelen kıllar (Hirci (koltukaltı kılları), Pubes (edep bölgesi kılları – pubis kılları), Genital bölge kılları ile Baş kılları-Capilli (Saçlar).
2. Erkeklerde androgenlerin tesiri altında olan kıllar (Barba (sakal), Tragi (dışkulak yolu kılları), Vibrissae (burun kılları), Omuz, Sırt, Göğüs, Karın, Kol ve Önkolun ekstensor yüzlerinin kılları).
3. Seksüel hormonlarla ilgisi olmayan ve her iki cinste tıpkı formda görülen kıllar, Supercilium (kaşlar), Cilia (kirpikler) ekstremite kıllarının bir kısmı.
Tırnaklar (Ungues) : Tırnaklar, el ve ayak parmaklarının son falanks’ larının uçlarının dorsal kısımlarında bulunan, saçlara emsal formda epidermis’ in bir modifikasyonu olan boynuzumsu (keratinöz), elastik oluşumlardır.
Işığı geçirme özelliğindeki (translucent) tırnaklar, alttaki vaskuler dokunun rengi nedeniyle pembe renkte görülürler.
Bir plak halindeki tırnağın kalınlığı 0,5 – 0,7 mm kadardır. Büyümeleri hormonlar, beslenme şartları ve hastalıklarla etkilenen tırnaklar olağan şartlarda haftada 0,5 – 1 mm büyürler.
Tırnağın kök ve gövde olmak üzere iki temel kısmı vardır.
Tırnak kökü (Radix unguis) Sinus unguis içinde yer alır. Tırnak gövdesi (Corpus unguis) ve Tırnak kökü, Tırnak yatağı olarak isimlendirilen alanda Epidermis’ in Stratum germinativum’ u üzerine oturur.
Tırnak Corpus’ unun proksimal kısmında, yarımay formunda beyaz bir alan (Lanula) bulunur. Tırnak kökü ve Lanula’ nın altındaki, tırnağın büyümesini sağlayan kalın hücre katmanına Matrix unguis denir.
Deride Bulunan Genel Duyu Reseptörleri
Deride, derinin bir duyu organı olmasını sağlayan Dokunma, Ağrı, Isı, Basınç ve Titreşim duyularını alan reseptörler vardır. Bu reseptörler, kapsüllü ve kapsülsüz olmak üzere iki morfolojik tiptedirler.
Bu reseptörlerden kimileri bir duyu için spesifik oldukları halde, kimi duyular birkaç reseptör tarafından da alınabilir. Örneğin Ağrı duyusu yalnızca hür hudut sonlanmaları tarafından alınır.
Dokunma duyusu ise kıl follikülü reseptörleri, Merkel diskleri, Meissner korpüskülü ve Ruffini korpüskülü tarafından alınır.
Kapsülsüz ve kapsüllü reseptörleri farklı başka inceleyeceğiz.
Kapsülsüz Reseptörler : Özgür hudut sonlanmaları, Merkel diskleri ve Kıl follikülü reseptörleri kapsülsüz reseptörlerdir.
Özgür hudut sonlanmaları : Ağrı, Dokunma, Basınç ve muhtemelen Isı duyusunu alırlar.
Merkel diskleri (Meniscus tactus) : Saçsız deride ve kıl folliküllerinde bulunan basıç reseptörleridir.
Kıl follikülü reseptörleri : Tüm kıl follikülleri etrafında bir hudut ağı halinde yer alan dokunma reseptörleridirler.
Kapsüllü Reseptörler : Meissner korpüskülü, Vater-Pacini cisimciği, Krause cisimciği, Ruffini korpüskülü, derinin kapsüllü reseptörleridir.
Meissner korpüskülü (Corpusculum tactus) : Kılsız derinin (Avuç içi, Ayak tabanı, Dudaklar, Dış denital organlar) dermal papillalarında bulunan Dokunma ve İki nokta Taktil Diskriminasyonu duyusunu alan reseptörlerdir.
Vater-Pacini cisimciği (Corpusculum lamellosum) : Dermis, Hipodermis, Tendolar, Eklem kapsülü, Periton ve Dış genital organlarda bulunan Titreşim ve süratli mekanik değişimleri (Basınç – Gerilme) alan reseptörlerdir.
Krause cisimciği (Corpusculum bulboidea) : Mukozalar ve derinin dermiş katmanında yer alan Siferik biçimli soğuk (20 °C’nin altındaki ısıya duyarlı) ve basınç – dokunma duyusunu alan reseptörlerdir. Ruffini korpüsküllerinden daha çok sayıdadır.
Ruffini korpüskülü : Krause cisimciği kategorisinde bedellendirilen bir reseptör olup, sıcak (25° C’nin üzerindeki ısıya duvarlı) ve dokunma basınç ve gerilme duyusunu alır.
Genel duyuları alan deri reseptörleri :
Stereognosis : Stereognosis (Stereos=kitle, üc boyutlu oluşum, Gnosis=bilme tanıma) Dokunma duyusu yolu ile elimize aldığımız yahut dokunduğumuz bir oluşumun bilinen form ve kimi niteliklerini tanıma yeteneğidir. Bu yetenek daha evvel görülüp dokunulan ve beyefendisinin duyu alanlarında hafızalanan bilgiler çerçevesinde gerçekleşir.
Stereognosis gözler kapalı iken yeterli bilinen demir para, anahtar, tarak ve kalem üzere nesnelerin elle dokunulması ve tanınmasının istenmesi halinde muayene edilir.
2. Organum olfactorium (Koku Organı)
Burun boşluğu mukozasındaki reseptör hücreleri içeren Regio olfactoria, Koku Organı olarak işlev görür. Buradaki olfaktor hudut hücreleri, atmosfer havasına karışmış koku partiküllerini algılayan kemoreseptör özelliğindedir.
Koku organı, filogenetik olarak suda yaşayan hayvanlardan çok, karada yaşayan hayvanlarda gelişmiştir. İnsanlarda bu duyu, öteki omurgalılara nazaran daha az gelişmiştir. Örneğin köpekler insanlara nazaran 10 milyon defa daha kuvvetli koku duyarlar.
Koku Mukozasının Yapısı : Burun boşluğu üç farklı örtü ile kaplanmıştır. Koku mukozası (Tunica mucosa olfactoria) burun üst konkasının üstünde kalan özel bir mukozadır. Koku mukozasının en değerli özelliği olfaktor reseptör hücrelerini içermesidir. Bu hücrelerin dendirit niteliğindeki cilia’ ları mukozanın yüzeyine dönüktür. Mukozadaki takviye hücreleri ve Bowman bezleri yaptıkları salgılarla mukoza yüzeyini ıslatırlar. Solunan havadaki koku partikülleri mukoza salgısı içinde eridikten sonra olfaktor reseptör hücreleri tarafından algılanır. İnsan koku mukozasında 25 milyon (köpeklerde 220 milyon) olfaktor reseptör hücresi vardır.
Olfaktor reseptör hücreleri algıladıkları kokuyu hudut impulsları haline çevirerek akson niteliğindeki merkezi uzantıları (Nn. olfactorii) ile M.S.S.’ ne (Bulbus olfactorius – Tractus olfactorius – Koku beyni) iletirler.
3.Organum gustus (Tat Organı)
İnsanlarda, konuşma ve beslenme için vazgeçilmez bir organ olan Lisan, mukozasının içerdiği özel yapılardaki (tat tomurcuğu) tat reseptörleri (nörosensorial gustatorik hücreler) sayesinde tat organı olarak ta işlev görür. Tat tomurcukları (Calliculus gustatorius) lisandaki Papilla vallata ve Papilla fungiformis’ lerde yerleşmişlerdir. Lisanda yaklaşık 10.000 adet tat tomurcuğu bulunur.
Tat tomurcukları fıçı formunda yapılar olup, lisan yüzeyine yahut papilla vallata’ ların etrafındaki aralığa bakan taraflarında birer tat delikleri (Porus gustatorius) bulunur.
Tadı algılanacak suda erimiş partiküller bu delik aracılığı ile tat tomurcuğunun içine girer. Tat tomurcukları, olfaktor mukozaya benzeri formda tat reseptörleri niteliğindeki nöroepitelial tat hücrelerini içerir. Bu hücrelerin algıladığı tat duyumları N. lingualis (Chorda tympani ilişkisi ile duyu N. facialis’e aktarılır) ve N. glossopharyngeus yolu ile M.S.S.’ ne taşınır.
Tat duyusu ile ilgili öbür bir kavram da lezzettir. Lezzet; tat, koku, besinin ısısı, çiğneme anında çıkardığı ses ve görünümünün yarattığı ortak bir duyumdur.
Lisanın farklı bölgeleri değişik tatları alır. Tatlı ve tuzlu lisan ucunda, ekşi lisan kenarlarında, acı ise lisan köküne yakın kısımda algılanır.
4.Organum visus (Görme Organı)
Görme organı, sağ-sol göz çukurcuklarına (Orbita) yerleşmiş iki adet göz olup, görsel bir dünya ile bütünleşmemizi sağlar. Kameralı göz yapısındaki insan gözü, tüm bedendeki reseptörlerin % 70’ini içeren özel bir görme katmanına sahiptir.
Bu katmandaki (Retina) nöronlar görme reseptörleri’ nin algıladığı manzaralar, hudut impulsları halinde, bedendeki tüm afferent lifleri 1/3’ü kadar sayıdaki oluşturduğu N. opticus yolu ile M.S.S.’ ne iletilir. Gözümüze dış dünyadan birçok vizüal ihtarlar gelmesine rağmen, elektromanyetik spekturumun 1/70’ine hassas olduğumuzdan lakin bir kısmını görebiliriz. Buna rağmen böcekler daha kısa dalgalı UV (Ultraviyole) ve daha uzun dalgalı İR (İnfrared) ışık spekturumunu da görebilirler.
Göz anatomisi, Göz küresi (Bulbus oculi) ve gözün yardımcı organları (Organa oculi accessoria) olmak üzere iki ana başlık altında incelenir.
Göz küresi (Bulbus oculi)
Göz küresi, Orbita içinde yer alan, yaklaşık 2.5 cm çapında 10 gr tartısında, yuvarlak bir biyokameradır. İç boşluğu üç odacığa ayrılmış olan göz küresi üç katmanlı bir duvar yapısına sahiptir.
Göz Küresinin Duvar Yapısı : Dıştan içe yanlışsız fibröz, vasküler ve sensorial olmak üzere üç katmandan yapılıdır.
1.Tunica fibrosa (Fibröz katman) : Birtakım Anatomistler tarafından dayanak katmanı olarak da isimlendirilmiş olan dış katman, kalın, fibröz bağ dokusundan yapılıdır. Göz küresinin formunun korunmasını sağlayan fibröz katman ekstra okuler kaslar için de yapışma yeri ödevi görür.
Fibröz katmanın 5/6 art kısmı opak beyaz olup Sclera, bunun 1/6 ön kısmı ise şeffaf-saydam olup Cornea olarak isimlendirilir. Göze ışık Cornea yolu ile girer. Cornea’ nın kan ve lenf damarları yoktur (sinirlenmesi zengindir). Sclera artta N. opticus’ a ilişkin liflerin göz küresini terk ettiği kısımda delikli (Lamina cribrosa) formdadır.
2.Vasküler katman (Tunica vasculosa) : Kan damarlarından ve pigmentten varlıklı bir katmandır. Ağır pigment içeriği nedeniyle koyu kahverenginde olup, kendine ulaşan ışınları yansıtmayıp absorbe eder. Vaskuler katmanın, arttan öne gerçek Choroidea, Corpus ciliare ve Iris olmak üzere üç kısmı vardır.
Corpus ciliare, vasküler katmanın öndeki, kalınca kısmı olup, yapısında otonom sonların innerve ettiği, farklı yöneltili liflere sahip düz kas (M. ciliaris) vardır. Birebir vakitte göz merceği de (Lens) asıcı bağlarla Corpus ciliare’ ye tutunur.
Iris ise göz merceğinin önünde kasılıp gevşeyen bir diyafragma üzere yer almış bir kısım olup, yapısında M. sphincter et M. dilator pupillae olarak isimlendirilen düz kaslar vardır. Iris’in ortasındaki açıklığa Pupilla (Göz bebeği) denir. Olağan pupilla oda ışığında 4 mm çapındadır. Daralmasına Miyozis, genişlemesine Midriyazis denir.
3. Tunica sensoria (Tunica nervosa optica-retina) : Göz küresinin en iç katmanı olup Retina yahut sinirsel katman olarak ta isimlendirilir. Sensorial katman çok nazik bir yapıda olup 130 milyon kadar fotoreseptör ile çok sayıda nöron içerir.
Sensorial katmanın gerideki en düzgün gören alanına Sarı leke (Macula lutea) denir.
N. opticus’un Retina’ yı terkettiği kısım (Discus nervi optica) ışığa duyarsız olup kör nokta olarak isimlendirilir. Retina oftalmoskop prosedürü ile Pupilla açıklığından incelenebilir.
Lens : Pupilla’ nın gerisinde yer alan Lens (Göz merceği) epeyce elastik, yaklaşık 1 cm çapında bikonveks bir mercektir. Damar ve sondan mahrumdur. Beslenmesi humour aqueosus ile sağlanır.
Lens, asıcı bağlarla (Fibrae zonulares, Lig. suspensorium lentis) Corpus ciliare’ye bağlanır. Corpus ciliare’nin yapısındaki düz kas liflerinin kasılıp gevşemeleri sonucu Lensin kalınlığı-kırıcılığı değişir. Yakındaki cisimleri net görebilmesi için Lensin kırıcılığının artmasına Akomodasyon (uyum) denir.
Camera bulbi (Göz boşlukları)
Gözün iç boşluğu, üç kameraya ayrılmıştır. Bunlardan iki tanesi (Camera anterior ve Camera posterior) önde olup, Corpus ciliare’ deki (Proc. ciliaris) pigmentsiz epitel tarafından salgılanan humour aqueous ile doludur. Humour aqueous, ön kameradaki Cornea ile Iris ortasında yer alan Schlemm kanalları yolu ile genel sirkülasyona geçer.
Göz içindeki üçüncü boşluk en büyük kamera olup Camera vitrea olarak isimlendirilir. Göz içinin % 80’ini kapsayan Camera vitrea lensin gerisinde olup, jelatinöz bir husus olan Corpus vitreum ile doludur. Corpus vitreum % 90’ ı su olan jel kıvamında saydam bir oluşumdur.
Gözün yardımcı organları (Organa oculi accessoria)
Kaşlar, Göz kapakları, Kirpikler, Konjunktiva, Gözyaşı aparatı ile Orbita içindeki ekstra oculer göz kasları, gözün yardımcı organları olarak isimlendirilirler.
1. Kaş (Supercilium) : Frontal kemikteki her bir Arcus superciralis’in üzerindeki deride yer alan kısa, yatık seyirli kıllara topluca Supercilium (kaş) denir. Açıklığı aşağıya bakan bir kavis şeklinde duran kaş gözü ağır güneş ışınlarından, alın tarafından gelen ter salgısı ve yabancı hususlardan korur.
2. Göz kapakları (Palpebrae) : Her bir göz için alt ve üst iki tane olan göz kapakları, birer deri kıvrımı olup, açık olduklarında göz küresi etrafında önde badem formunda bir açıklık ortaya çıkarırlar. Kapatıldıklarında, alt ve üst göz kapakları ortasında Horizontal bir yarık (Rima palpebrarum) meydana gelir. Göz kapakları, Orbita’nın iç ve dış yanında birer açı ile birleşirler. Bu birleşme yerlerine Canthus (Göz kapaklarının birleşme noktaları) yahut Commissura palpebrarum denir. Göz kapaklarının ön yüzü deri ile örtülü olduğu halde göz küresine temas eden art yüzleri müköz bir örtü olan Konjunctiva (conjunktiva) ile kaplanmıştır.
Göz kapaklarının iç dokusu, M.orbicularis oculi tarsus olarak isimlendirilen fibröz bağ dokusu bunlar içindeki Meibom bezleri (Glandulae tarsales) ile Moll ve Zeiss bezlerinden yapılıdır. Modifiye yağ bezleri olan Meibom bezleri, Sebum olarak isimlendirilen salgıları ile göz kapaklarının birbirine yapışmasını engellediği üzere Konjunktival yüzden gözyaşının buharlaşmasını da mahzurlar.
Göz kapakları, göz yuvarlağının tozlar ve öteki ziyanlı dış nesnelere karşı korur. Ayrıyeten periyodik açılıp – kapanma hareketleri ile Glanduler salgıların göz küresi üzerinde dağılmasına dolayısı ile Konjunktival yüzlerin daima ıslak kalmasına neden olur. Uyku esnasında kapanan göz kapakları Konjunktival yüzdeki salgıların buharlaşmasını önler.
Göz kapaklarının hür kenarlarında Cilium – Kirpikler bulunur. Üst göz kapağındaki kirpikler daha uzundur.
Conjunctiva (Konjunktiva) : Göz kapaklarının art göz küresinin ön yüzünü örten Konjunktiva, ince, şeffaf mukoz bir örtüdür. Conjunctiva, Glandulae conjunctivales’ leri içerir. Conjunctiva’ nın göz kapaklarındaki kısmına Palpebral konjunktiva, Göz küresini saran kısmına Bulber konjunktiva denir. Göz kapakları kapatıldığından alt ve üst iki çıkmaz biçimindeki Konjunctival aralık, Konjunktival kese (Saccus conjunctivalis) haline gelir. Conjunctiva’ nın Lamina propria katmanında küçük yardımcı Gözyaşı bezleri bulunur. Bunlar sempatik innervasyona sahiptir.
Apparatus lacrimalis (Gözyaşı sistemi) : Gözyaşının üretildiği, iletildiği ve dağıtıldığı sistem Gözyaşı sistemi olarak isimlendirilir. Bu sistem, Gözyaşı bezi, Gözyaşı kanalcıkları, Gözyaşı kesesi ve Nazolakrimal kanaldan oluşur.
Gözyaşı bezi (Glandula lacrimalis) : Gözyaşı bezi Orbita’nın superolateral kısmında yerleşmiş, badem içi büyüklüğünde bir bezdir. Gözyaşı olarak isimlendirilen salgısı 5-12 adet boşaltma kanalcığı ile üst Konjunktival keseciğe akıtılır. Gözyaşı buradan, hareket halindeki gözkapakları sayesinde tüm Saccus conjunctivalis’e dağıtılır. Bir kısmı buharlaşır öbür bir kısmı ise iç Cantus yakınında bulunan gözyaşı pınarına (Lacus lacrimalis), oradan da atılım kanallarına (Gözyaşı kanalcıkları, gözyaşı kesesi, nazolacrimal kanal) geçer. Gl. lacrimalis parasempatik ihtar ile çalışır.
Atılım kanatları : Göz kapaklarının iç kantus’a yakın kenarında, Punctum lacrimale olarak isimlendirilen küçük delikler bulunur. Bu delikler, atılım kanallarının başlangıcıdır. Buradan başlayan ve Göz kapakları içinde ilerleyerek Gözyaşı kesesine ulaşan kanalcıklara Canaliculus lacrimalis superior/inferior (üst ve alt gözyaşı kanalcıkları) denir. Gözyaşı kesesi (Saccus lacrimalis), burun boşluğunun alt meatusuna ulaşan nazolakrimal kanal ile uzanır.
Gözyaşı, göz küresinin konjunktival yüzünü daima olarak nemlendirir ve temizler. Gözyaşı, taşıdığı antibakteriyel ve lizozimal enzimlerle, Saccus conjunctivalis’ e ulaşan bakterileri öldürür. Gözyaşı, içeriğindeki besinleri ve suyu Cornea’ ya ulaştırır.
Ekstraokuler kaslar (Mm. externi bulbi) : Göz küresinin tüm taraflara hareketini sağlayan, çizgili kas yapısındaki 6 kas bu başlık altında incelenir. Ekstraoküler kasların 4’ü düz, 2’si oblik formludur.
Düz seyirli kaslar :
M. rectus superior, Elevasyon, adduksiyon, intorsiyon yaptırır.
M. rectus inferior, Depresyon, adduksiyon, ekstorsiyon yaptırır.
M. rectus medialis, Adduksiyon yaptırır.
M. rectus lateralis, Abduksiyon yaptırır.
Bu kaslar geride (Orbita tepesinde) halka halindeki Anulus tendineus communis’ cilt (Zinn halkası) başlarlar, öne gerçek düz bir seyirle giderek Sclera’ ya tutunurlar.
Oblik seyirli kaslar :
M. obliquus superior, Depresyon, abduksiyon ve intorsiyon yaptırır.
M. obliquus inferior, Elevasyon, abduksiyon ve ekstorsiyon yaptırır.
Bu altı kas dışında, üst göz kapağını üste kaldıran bir kas daha vardır. M. levator palpebrae superioris olarak isimlendirilen bu kasın somatik ve otonom sonlarla innerve edilen iki kısmı (Pars superficialis, Pars profunda) vardır. Pars profunda (Müller kası), düz kas özelliğinde olup sempatik innervasyona sahiptir.
5. Organon statoacusticus (İşitme ve İstikrar Organı)
Auris (Kulak)
İşitme istikrar organı kısaca Kulak olarak isimlendirilir. Dış, orta ve iç olmak üzere üç kısımdan oluşan kulak, merkez hudut sistemindeki temasları sayesinde Ses ve Yer Çekimi değişimlerini algılamada özelleşmiş, analitik kapasiteye sahip bir organımızdır. Kulakla ilgili hastalıklar, Kulak-Burun-Boğaz (K.B.B.) Anabilim Kısmı (Otorinolaringoloji) Uzmanı Doktorlar tarafından tedavi edilir.
Dış, orta ve iç kulağı başka farklı inceleyeceğiz.
1. Dış kulak (Auris externa)
Dış kulak, yalnızca karada yaşayan memelilere has bir yapı olup, sesin toplanması, arttırılması ve orta kulağa iletilmesinde rol oynar. Dış kulak kapsamında Kulak kepçesi (Auricula), dış kulak yolu (Meatus acusticus externus) ve Kulak zarı (Membrana tympani) incelenir.
Kulak kepçesi (Auricula) : Embriyolojik olarak 6 adet mezenşimal şişkinlikten oluşmuş, def örme huni biçimli, tipik bir yapıdır. Birtakım memeliler de uzun ve hareketli olan kulak kepçesi, insanlarda küçük ve immobil (hareketsiz) bir hale gelmiştir. Kulak formu ile girinti ve çıkıntılarının belirginliği bireyden şahsa kimi farklılıklar gösterir.
Kulak kepçesinin alt kısmındaki kıkırdak çatıdan mahrum kesime Kulak göğsü (Lobulus auriculae) denir.
Meatus acusticus externus (Dışkulak yolu) : Dış kulak yolu, Kulak kepçesinin topladığı ses dalgalarını Kulak zarına ileten L biçiminde bir borudur. Yetişkinde 2-3 cm uzunluktaki bu borunun kıkırdak ve kemik olmak üzere iki kısmı (Pars cartilaginea, Pars ossea) vardır. Kıkırdak ve kemik kısımlar ortasında 40° lik bir açının bulunması nedeniyle yolun yöneltisi düz değildir. Dış kulak yolunu örten deri, kulak kepçesini saran derinin devamı olup, deri altı dokusunda kulak kiri salgılayan bezler bulunur. Bu bezlere Glandula ceriminose denir. Yolun kıkırdak kısmı derisinde Tragi olarak isimlendirilen Kulak kılları vardır.
Kulak zarı (Membrana tympani) : Kulak zarı dış kulak yolunun sonunda, dış kulak-orta kulak hududunda yer almış, ince, yarı saydam bir zardır. Canlı bir beşerde inci üzere gri-parlak (sedef rengi) görünümdedir. Kulak zarının gergin ve gevşek olmak üzere iki kısmı (Pars tensa, Pars flaccida) vardır. Gergin kısım, zarın büyük bir kısmını işgal eder.
Kulak zarının ortasındaki çöküntülülere Umbo membrana tympani denir. Umbo membrana tympani, çekiç kemiğinin kulak zarına tutunan sapının (Manubrium) ucuna rastlar. Kulak zarı aydınlatılarak incelendiğinde Umbo membrana tympani’ den başlayıp öne-aşağıya hakikat uzanan trianguler halde ışıklı bir alan görülür. Bu alana Politzer üçgeni (Işık refleks üçgeni) denir.
Gevşek kısım kulak zarının üst kısmında dar bir alan işgal eder.
2. Auris media (Orta kulak)
Orta kulak, Temporal kemik içinde yer alan nazofarinks ile ilişkili havalı boşluklar, işitme kemikçikleri ve bunlara bağlanan kas ve bağlardan ibaret bir bütündür. Bu boşluklar içinde en büyük olan ve işitme kemikçiklerini içinde taşıyan boşluk Timpanik kavite (Cavum tympani) olduğundan birçok Anatomist tarafından Orta kulak ile özdeş olarak kullanılır. Timpanik kavite ve bununla irtibatlı öbür boşlukların havalanması, nazofarinks’ e açılan Tuba auditiva ossea (Östaki borusu) ile sağlanır.
Timpanik kavite ve Mastoid havalı boşlukları :
Timpanik kavite, Os temporale’nin pars petrosa’sı içinde yer alan irregüler formlu birkaç ml hacimli bir boşluktur. Kulak zarı seviyesine nazaran epitimpani mezotirmpai ve hipotimpani olarak üç kısma ayrılır. İşitme kemikçikleri zinciri temel timpanik boşluk olan mezotimpani bulunur.
Timpanik kavitenin 6 duvarı vardır:
1.Üst duvar: Tegmen tympani tarafından oluşturulur. İnce olan bu duvar, orta kulak iltihaplarının baş boşluğuna yayılmasına imkan verebilir.
2.Alt duvar: Bulbus V. jugularis interna ile Timpanik boşluğu ayıran ince bir duvardır.
3.Ön duvar : A. carotis interna ile komşuluk yapan bu duvarın üst kısmında iki kanala (Semicanalis M. tensorius tympani ve Tuba auditiva) ilişkin delikler bulunur.
4.Arka duvar : Proc. mastoideus tarafında yer alan bu duvardaki Aditus et Antrum mastoid boşluklarla Timpanik cavite ortasındaki ilişkiyi sağlar. Duvarın ortasında, kıymetli bir buluş noktası niteliğinde Eminentia pyramidalis (içinde M. stapedius’u barındırır) yer alır.
5.İç yan duvar : Orta kulak ile iç kulak ortasında yer alan bir duvar olup, yuvarlak ve oval pencere (Fenestra cochleae -yuvarlak pencere, Fenestra vestibuli – oval pencere) içerir. Yuvarlak pencere Membrana tympani secundaria ile kapatılır. Oval pencereye Stapes’ in basis’i oturur. Duvarın ortasında, cohlea’nın birinci kıvrımı tarafından oluşturulan Promontorium bulunur. Üzerinde Plexus tympanicus yer alır.
6.Dış yan duvar : Kulak zarı tarafından oluşturulur.
Mastoid boşlukların en büyüğü Antrum mastoideum olup yeni doğanda dahi mevcuttur. Öteki Mastoid boşluklar (Cellulae mastoideae) 2-4 yaşlarında oluşur.
İşitme kemikçikleri (ossicula auditus) : Timpanik boşluk içinde yer alan ve kulak zarından aldıkları ses titreşimlerini 15-20 kat artışla oval pencereye (Fenestra vestibuli) ileten, birbiri ile eklemleşmiş üç küçük kemikçik (Çekiç-Malleus, Örs-Incus, Üzengi-Stapes)’ tir.
İşitme kemikçikleri ile igili kaslar: İşitme kemikçikleri ile ilgili iki kas vardır. M. tensor tympani (N. mandibularis innerve eder), M. stapedius (N. facialis innerve eder). M. tensor tympani uzun silindir halde bir kas olup kulak zarını gerer. M. stapedius kasıldığında, üzengi kemiğinin tabanını oval pencereden uzaklaştırır.
M. tensor tympani ve M.stapedius kemikçik zinciri ile kulak zarının olağan tonusunu korurlar, iç kulağa ulaşacak çok ikazları önlerler. Ses mesaj aparatında regülatör vazifesi görürler.
3. Auris interna (İç kulak)
İç kulak; Temporal kemiğin pars petrosa’ sı içine yerleşmiş, insan bedeninin en güzel; korunmuş organıdır. Dış ve orta kulak yalnızca işitme ile ilgili oldukları halde, iç kulak hem işitme hem de istikrar duyusunun algılandığı yapıları taşır. Kemik ve membranöz karmaşık kanallar sistemi ile, bu kanal sisteminde bulunan Perilenfa, Endolenfa ve Reseptör hücrelerinden oluşmuş olan iç kulak iki kısma ayrılarak incelenir.
Kemik labirent (Labyrinthus osseus) : Embriyolojik olarak, zar labirenti oluşturan kulak keseciğini (Vesicula otica) saran mezenşimal dokudan meydana gelen, kapsül niteliğinde bir yapıdır. Kemik labirentin iç yüzü ile zar labirent ortasındaki aralık Perilenfa ile doldurulmuştur.
Kemik labirentin Vestibulum, kemik yarım daire kanalları (Canalis semicircularis) ve Cochlea olmak üzere üç kısmı vardır. Vestibulum, kemik labirentin merkezi kısmı olup, önde Cochlea artta kemik Canalis semicircularis ile devam eder. Vestibulum içinde zar labirentin istikrar ile ilgili yapılarından Utriculus ve Sacculus bulunur.
Canalis semisircularis (kemik yarım daire kanalları), Ön, art ve dışyan olmak üzere üç tanedir. Bu kanalların vestibulum’a bağlanan bir uçlarında birer şişkinlik (Ampulla) bulunur. Ön ve art yarım daire kanallarının nonampuller bacakları, ortak bir bacak (Crus commune) ile Vestibulum’a bağlandığı halde dışyan kanalın nonampuller bacağı tek başına Vestibuluma bağlanır.
Cochlea (salyangoz kabuk) : İç kulağın işitme ile ilgili yapılarını taşıyan kemik kısmıdır. İki buçuk kere bükülmüş bir salyangoz kabuğuna misal. Cochlea’da merkezi kemik yapı olan Modiolus etrafında dolanan Spiral kanal (Canalis spiralis cochleae) bulunur. Bu kanal ince bir kemik lamı ile (Lamina spiralis) iki Skalaya (Scala tympani, Scala vestibuli) ayrılır.
Zar labirent (Labyrinthus membranaceus) : Zar labirent, kemik labirent içinde yer almış, kabaca onun biçimine uyan, içi endolenfa ile dolu, ince, birbirleri ile kontaklı bir kanal ve keseler sistemidir.
İşitme-denge duyusunun algılandığı temel yapıları taşıyan zar labirentin iki kısmı vardır.
1.Vestibüler labirent : İstikrar ile ilgili zar labirent kısımları (Utriculus, Sacculus, Ductus semicirculares) tir.
2.Cochlea labirinti: Zar labirentin işitme ile ilgili kısmı olup, Cohlea içinde uzanan Ductus cochlearis’ten ibarettir. Ductus cochlearis Scala media olarak ta isimlendirilir. Burada, mekanik ses ihtarlarını, elektrik impulsları haline getiren Corti organı yer alır.
Sağlıklı günler dileği ile…
Uzman Dr.Ali AYYILDIZ -Veteriner Doktor – İnsan Anatomisi Uzmanı Dr. (Ph.D.)
Was this helpful?
0 / 0
