Eklemler Hakkında Genel Bilgiler
Eklemler iskeletin çeşitli kemiklerini birbirine bağlayan işlevsel ilişkilerdir. Embriyonun erken çağlarında komşu kemik taslakları, embryonal bağ dokusu aracılığı ile birbirine aralıksız olarak bağlanmış durumdadır. Embryonal hayatın üçüncü yahut öldürücü ayında birtakım kemik taslaklarını birbirine bağlayan mesenşim içerisinde boşluklar görülür. Bu boşluklar gitgide büyür ve biri biriyle birleşir ve bu formda iki kemik taslağı ortasında dar bir aralık meydana gelir. Bu sırada iki kemik taslağını birbirine bağlayan mesenşimin büyük bir kısmı kaybolur. Yalnız en dış kısımları ince bir katman halinde kalır ve sonra fibröz bağ dokusu karakterini alarak eklem kapsülünü meydana getirirler. Birtakım kemik taslaklarını birbirine bağlayan mesenşimin bir kısmında kimi eklemlerde görülen meniscus yahut discus ismi verilen oluşumlar yahut diz ve kalça eklemlerinde olduğu üzere, iki eklem yüzeyini birbirine bağlıyan iç bağlar meydana gelirler. Eklem yüzlerini örten kıkırdak katmanı da, kemik taslaklarını birbirine bağlayan orta mesenşimden meydana gelir.
Şimdi anlattığımız biçimde, yani kemik taslakları ortasında bir boşluğun oluşması ile meydana gelmiş eklemler, komşu kemiklerin hareket edebilmeleri için en uygun eklemlerdir. Bu üzere eklemlere diarthrosis yahut junctura synovialis denir.
Gövdenin kimi kısımlarında kemik taslakları ortasında boşluklar meydana gelmez ve taslaklar sonradan da birbirine aralıksız olarak bağlanmış durumda kalırlar. Bu halde meydana gelen eklemlerde hareket az yahut hiç olmaz. Bu üzere eklemlere synarkosis denir. Eklem boşluğu meydana gelmemekle birlikte, bunlarda da kemik taslaklarını birbirine bağlayan mesenşim, embryonal bağ dokusu karakterini her vakit için koruma etmez. Birtakım eklemlerde bu orta doku, fibröz bağ dokusu, bazen kıkırdak ve bazen de kemik dokusu biçiminde gelişir. Kemik taslakları ortasındaki mesenşimin çeşitli istikametlerde gelişerek çeşitli dokular meydana getirmesi, embryonal hayatta başlar ve ekstrauterin hayatta da devam eder. Orta mesenşim fibröz bağ dokusu formunda gelişirse, eklemler syndesmosis, kıkırdak karakterinde olursa synchondrosis ve kemik niteliklerini alırsa synostosis denir.
Bütün organlarımızda olduğu üzere, gövdemizin çeşitli kısımlarında bulunan eklemlerin meydana gelmesi de, gelecekte bu eklemlerin yapacakları vazifeye nazaran seyreder. Oluşmuş eklemlerde de komşu kemiklerin durumu, eklem yüzeylerinin biçimi ve eklemin yapısına katılan bütün dokuların özelliğinin, eklemin vazifesine nazaran ayarlanmış olduğunu görüyoruz. Bedenimizde bulunan bütün eklemler işlev bakımından birbiriyle az yahut çok birbiriyle ilgilidir ve hepsi bir arada, bütün gövdenin olağan hal, durum ve hareketlerini sağlayan bir sistem meydana getirirler. Bundan ötürü bir eklemin form, durum ve yapısında meydana gelen değişiklikler, öbür eklemlerin biçim, durum ve yapısında da değişikliklerin meydana gelmesine sebep olur. Bu bakımdan başka farklı eklemlerin rolü ve ehemmiyeti birebir derecede değildir ve eklemin yeri, formu, durumu, yapısı bu özelliklere bağlı olan vazifesine nazaran değişir. Bazen tek bir eklemin olağan özelliğinin kaybolması, birçok organların ve hatta bütün gövdenin olağan durumunun hem morfolojik, hem fizyolojik bakımdan değişmesine sebep olabilir.
Eklemler, hareket sisteminin en değerli elemanlarından biridir. Hareket, sisteminin etkin organlarını kaslar yaparlar. Kas hücrelerinin sitoplazmasında geçen olaylar sırasında besin hususlarında gizli olan potansiyel güç, kinetik güç haline çevrilir ve kas liflerinin kasılması anında kendini gösteren kuvvet, kasın yapıştığı iskelet modüllerini hareket ettirir. Ancak, iskelet kesimlerinin hareket edebilmesi için, bu kesimlerin kesinlikle bir yahut birkaç eklem aracılığı ile birbirine bağlı olması kuraldır.
Kimi eklemlerin yapı ve biçimleri komşu kemiklerin hareket edebilmeleri için çok az elverişlidir. Ancak bu türlü olmakla bir arada, bu eklemler de bedenimizin eşitli kısımlarında çok kıymetli vazifeler yaparlar. Bu üzere eklemler çoğunlukla küçük kemikler ortasında bulunurlar. Az hareket eden ancak sağlam eklemler aracılığı ile birbirine bağlı olan küçük kemikler, bir ortaya gelerek eklemleriyle birlikte sağlam ve birebir vakitte yaylı, elastiki sütün ve kemerler meydana getirirler. Örneğin ayak iskeleti, burada bir çok küçük kemiklerin az hareket eden eklemler aracılığı ile birbirine bağlanmasından, çeşitli durumda bulunan kemerlerle desteklenmiş bir kubbe meydana gelmiştir. Bir taraftan kemiklerin sertliği ve sağlamlığı, başka taraftan eklemlerin yapısına katılan dokuların elastikiyeti, bütün bedenimizin tartısını taşıyan ve tıpkı vakitte bastığımız yüzeyin çeşitli durumlarına uymak zorunluluğunda olan ayak iskeleti için çok kıymetlidir.
Eklemler, hareket sistemine ilişkin organlar ortasında çeşitli hastalıklara en çok maruz kalan ögelerdir ve hekimlikte çok kıymetli rol oynarlar. Eklemlerin hastalanmasını kolaylaştıran sebeplerin en kıymetlisi, misyon anında daimi olarak ve çoğunlukla ağır mekanik tesirler altında kalmalarıdır. Bundan öbür dışarıdan gelen tesirler özellikle travmalar ve eklemlerin içyüzünü örten sinovial zarın enfeksiyonlara karşı olan duyarlılığıdır..
Diarthrosis (juncturae synoviales-Tam hareketli eklem)
Bedenimizin yer değiştirme ve çeşitli kesimlerinin durum değiştirmelerine imkan veren eklemler, diarthros ismi verilen oynayan eklemlerdir (oynaklar). Diartrozlarda eklem yapan komşu kemiklerin ekleme katılan kesimlerin dar bir aralık aracılığı ile birbirinden ayrılmış olmaları kaidedir. Komşu kemiklerin bu aralığa bakan yüzlerine eklem yüzleri denir. Eklem yüzleri uzun kemiklerin uçlarında bulunurlar. Kısa ve yassı kemiklerde eklem yüzleri komşu kemiğin durumuna nazaran ayarlanmış olup, kemiğin çeşitli modül ve yüzlerinde bulunabilirler. Eklem aralığı ve eklem yüzlerinden diğer, bütün diartroz1arda komşu kemikleri birbirine bağlayan ve bütün eklemi dıştan saran, bağ dokusundan yapılmış bir eklem kapsülü bulunur. Eklem kapsülü komşu kemiklere eklem yüzlerinin dışında yapışır ve bu formda bütün eklem yüzlerini ve eklem aralığını içine alır ve eksiksiz olarak her taraftan kapalı olan bir boşluk (cavum articulare-eklem boşluğu) meydana getirir. Bundan öbür bütün eklemlerde komşu kemikler ortasındaki ilişkiyi kuvvetlendiren ve eklem kapsülünün dış yüzüne yapışmış durumda ve tarafları eklemin işlevine nazaran ayarlanmış bağlar bulunur. Birtakım eklemlerde dış bağlardan öbür, eklem boşluğunun içerisinde eklem yüzlerine yapışmak suretiyle eklem yapan kemikleri birbirine bağlıyan iç bağlar da vardır. Artık bütün diartrozlarda görülen bu oluşumları, yani eklem yüzleri, eklem kapsülü, dış ve iç bağları, form, durum ve yapı bakımından başka ayrı gözden geçirelim.
Eklem yüzleri: Bütün eklemlerde, hareketin çeşidi, tarafı ve genişliği bakımından en değerli rol oynayan öge eklem yüzleridir. Hareketlerin niyete uygun olması ve hareket sırasında gövdenin çeşitli durumlarına nazaran değişen yükün tesiri ve dışarıdan gelebilecek rastgele bir kuvvetin tesiri ile hareketlerin olağan istikametinin bozulmaması bakımından da eklem yüzlerinin biçim, durum ve yapıları çok kıymetli rol oynarlar.
Geniş hareketlere imkan veren oynaklarda eklem yüzeylerinin biri konveks, oburu de konkav olur. Bu üzere eklemlerde kemikler belirli bir eksen etrafında dönme hareketleri yaparlar. Her bir eksen etrafında, birbirine zıt iki tarafta dönme hareketleri yapılabilir. Konkav olan yüz, konveks yüze nispeten çoğunlukla daha küçüktür. Birtakım eklemlerde her iki yüz de birebir vakitte hem konvekslik hem konkavlık gösterir. Bu üzere hallerde yüzün konkav1ığının tarafı, konveks1iğin tarafına dikey durumda olur. Örneğin, tıpkı vakitte hem konveks hem konkav olan bir eklem yüzünün konkavlığı önden geriye ise, konveksliği içten dışa olur. Karşı taraftaki eklem yüzü de hem konkav hem konveks olması icab eder. Birtakım eklemlerin her iki taraftaki yüzleri de düz yahut düze yakın olurlar. Bu üzere eklemlerde kemikler bir eksen etrafında dönemezler ve eklem yüz1eri yalnız birbiri üzerinde yüzlerin durumuna nazaran değişik taraflarda kayabilirler. Kayma hareketleri her vakit çok sonludur. Örneğin vertebraların eklem çıkıntıları ortasındaki eklemler. Eklem yüzlerinin biçim ve durumları, tıpkı vakitte eklem eksenlerinin sayı ve taraflarını de tespit ederler.
Hareketlerin tertipli ve amaca uygun bir formda seyredebilmesi için form bakımından eklem yüzlerinin birbirine uygun ve hep temas halinde olmaları lazımdır. Temas yüzeyinin büyüklüğü, fazla basınç altında kalan birtakım eklemlerde yükün fazla yüzey üzerinde dağılması bakımından da kıymetlidir. Lakin bir çok eklemlerde komşu kemiklerin ekleme katılan yüzlerinin büyüklük bakımından birbirinden farklı oldukları ve hatta bazen iki eklem yüzeyindeki konkavlık ve konvekslik derecelerinin de birbirinden az çok farklı oldukları görülmektedir. Ama canlılarda ve kadavrada eklem yüzlerini inceleyecek olursak, kemik yüzlerinde görülen bu eksikliklerin, ekleme ilişkin olan diğer oluşumlar ile tamamlanmış olduğunu görürüz. Bu oluşumlar ortasında ön planda bütün eklem yüzlerini örten eklem kıkırdağı gelir. Bundan öteki kimi ek1emlerde meniscus, discus ve labrum articulare denilen kıkırdak yahut fibröz bağdokusundan yapılmış oluşumlar da vardır.
Eklem kıkırdağı, bütün oynaklarda birbirine temas eden eklem yüzleri, 2-5 mm. kalınlığında bir kıkırdak katmanı ile örtülmüştür. Bu katman çoğunlukla hiyalin kıkırdaktan yapılmıştır. Yalnız bir discus articularis ile eklem boşluğu ikiye ayrılmış olan eklemlerde, eklem yüzleri fibröz kıkırdakla örtülmüştür.
Hiyalin kıkırdağın yapısı bu dokunun çeşitli durumlara nazaran biçim ve durumunun değişebilmesi bakımından çok uygundur. Özellikle orta unsurda bulunan ve bir taraftan kıkırdak hücrelerini her taraftan saran öteki taraftan hücreler ortasında aşikâr istikametlerde uzanan liflerin durumunun değişebilmesi işlev bakımından çok elverişlidir.
Liflerin durum değiştirmesiyle, ortada bulunan kıkırdak hücreleri de durumlarını değiştirmek zorunluluğunda kalırlar. Bu sırada hücrelerin harap olmamasını, hücrelerin etrafında sağlam ve elastiki bir kapsül meydana getiren lifler sağlarlar. Eklem kıkırdağının yapısını teşkil eden lifler ve hücrelerin bu biçimde durum değiştirebilmeleri sayesinde kıkırdak katmanı basıncın derecesine nazaran, çeşitli modüllerinde, çeşitli derecede kalınlığını değiştirebilir ve eklem yüzlerinin birbirine daha fazla uymasını sağlar. Eklem üzerine yapılan basıncın artmasıyla, eklem kıkırdağı incelir, lakin birebir vakitte genişler ve bu biçimde birbiriyle temas eden eklem yüzleri büyümüş olurlar. Temas yüzlerinin artması ise, basıncın daha fazla dağılmasını ve tesirinin azalmasını sağlar. Eklem kıkırdaklarının durumunu değiştiren kuvvet ortadan kaybolursa, kıkırdak dokusu elastikiyeti sayesinde tekrar eski durumuna döner.
Komşu eklem yüzleri ortasında büyüklük ve hal farkları fazla ise, yüzlerin birbirine daha fazla uymasını sağlayan ve iki eklem yüzünün ortasına sokulmuş meniskııs yahut discus denilen oluşumlar bulunurlar. Bunlar da kemik taslaklarını birbirine bağlayan mesenşimden meydana gelirler.
Eklem meniscusları, çoğunlukla yarımay biçiminde, elastiki ve kollagen lifler bulunduran fibröz kıkırdağa benzeri dokudan yapılmıştır ve konkav eklem yüzlerinin yan kısımlarında bulunurlar. Meniscuslar, bir taraftan eklem yüzünü büyütürler, öbür taraftan dokularının elastikiyeti sayesinde ve tıpkı vakitte yerlerini bir ölçü değiştirebilecek durumda bağlanmış olduklarına nazaran, hareket sırasında basıncın tesiri ile form ve durumlanı değiştirir ve bu biçimde eklem yüzlerinin birbirine daha fazla uymasını sağlarlar. Diskuslar ise, eklem yüzünün kenarlarına ve tıpkı vakitte eklem boşluğunu saran kapsüle de tutunmak suretiyle, bir bölme formunda eklem boşluğunu külliyen iki kısma ayırırlar, Bu eklemlerde (örneğin çene ekleminde) kemik eklem yüzleri birbiriyle direkt doğruya temas etmezler, biçim ve durum değiştirme yetenekliği meniskus’lara göre daha fazla olduğuna nazaran diskuslar, eklem yüzleri ortasındaki fazla biçim farklarını da giderebildikleri üzere, tıpkı eklemde yüzün halini değiştirmek suretiyle çeşitli hareketlerin meydana gelmesini de sağlarlar,
Fibröz bağ dokusundan yapılmış labrum articulare denilen oluşumlar, bir halka formunda olup konkav eklem yüzlerinin kenarlarına yapışmış durumdadırlar. Bu oluşumlar eklem yüzünü genişletir ve çukuru derinleştirirler, ancak bu halkalar, çukurun derinleşmesine ve karşı taraftaki eklem yüzünün daha fazla sarılmış olmasına karşın, dokularının elaskiyeti sayesinde kemik dokusu üzere, hareketlere fazla mani olmazlar,
Capsula articularis: Eklem kapsülünün, embryonal hayatta kemik taslaklarını aralıksız olarak birbirine bağlayan mesenşim’ in en dış katmanından meydana geldiğini üstte anlatmıştık, Sağlam bağ dokusundan yapılmış bu kapsül, eklem yüzleri ve eklem boşluğunu içine almak ve komşu kemiklerin ekleme katılan modüllerinin her tarafına yapışmak suretiyle bu kemikleri birbirine bağlar. Bu halde eklem boşluğu, eklem kapsülü ile her taraftan eksiksiz olarak ve hava geçmez bir formda sarılmış olur. Bu durum eklem yüzleri ortasındaki bağ ve bütün eklem sistemi için çok kıymetlidir.
Eklem kapsülü yapı ve sistem bakımından birbirinden farklı iki katmandan yapılmıştır. Membrana fibrosa; ismi verilen dış katman sağlam fibröz bağ dokusundan yapılmıştır. Bu katman, komşu kemikleri birbirine bağlamak, dışarıdan gelebilecek tesirlerden eklemi korumak, fazla ve gereksiz hareketlere mani olmak üzere vazifeler yapmaktadır. Fibröz tabakanın kalınlığı her yerde birebir değildir ve mekanik tesirlerin tarafına nazaran ayarlanmıştır. Birtakım yerlerde kapsül dokusu kalınlaşır, Lifler sıklaşır ve bu halde eklem bağları denilen fibröz bağ’ dokusundan yapılmış sağlam bantlar meydana getirirler. Bu bağlardan öteki birtakım eklemlerde kapsülden başka olarak ekleme katılan kemikler ortasında uzanan müstakil eklem bağları da vardır. Eklem kapsülünün fibröz katmanı kemiğe yapıştığı yerde kemiği örten periostla uzarır ve kapsül dokusunda bulunan lifler, periost dokusundaki liflerle devam ederler eklem kapsülü çoğunlukla kemiği kıkırdakla örtülü olan eklem yüzlerine yakın olmak üzere, kıkırdak kenarının dışında yapışır. Ama birtakım eklemlerde, örneğin kalça ekleminde olduğu üzere, eklem kapsülü kıkırdak kenarından epey uzakta ve kemiğin periostla örtülü olan kısmının bir modülünü da içine alarak kemiğe yapışır.
Eklemlerin yakınlarına yapışan kas kirişlerinin bir kısmı da eklem kapsülü üzerinde dağılır ve kirişlerden uzanan lifler kapsül dokusuna katılırlar. Bu biçimde meydana gelen hüzmeler de birtakım eklemlerde, örneğin, diz ekleminin art yüzünde olduğu üzere, kapsülü kuvvetlendiren bağları meydana getirirler.
Membrana synovialis; Eklem kapsülünün sinovial katmanı, bağ dokusundan yapılmış, ince ve yumuşak bir zardır. Bu katman eklem kapsülünün iç yüzünü eksiksiz olarak örter ve her iki tarafta eklem yüzlerini örten kıkırdağın kenarında sonlanır. Sinovial katman, fibröz katmana çok gevşek bağ dokusu aracılığı ile yapışmış olduğuna nazaran yerinden oynatılabilir. Kapsülün birtakım modüllerinde bu katman bol ölçüde yağ hücreleri bulunduran çeşitli biçimde uzantılar yaparlar. Bu uzantılar eklem aralığına sokularak eklem yüzlerinin birbirine tamimiyle uymamasından meydana gelen boşlukları doldururlar.
Sinovial tabakanın eklem boşluğuna bakan iç yüzü düz ve parlaktır. Ancak burada, periton yahut pleura da olduğu üzere, eksiksiz olarak yüzeyi örten bir epitel katmanı yoktur. Bu yüz yassı1aşmış bağ dokusu hücreleri ile örtülmüştür ve bu hücreler yüzeyin düzlüğünü sağlarlar. Damar ve hudut bakımından sinovial katman çok zengindir. Hudutlar burada güçlü ağlar meydana getirirler. Eklemlerin fazla hassaslığı, sinovial katman ve özellikle eklem boşluğuna sokulan sinovial uzantılarda sensitif hudut uçlarının çokluğundan ileri gelmektedir. Damarların çokluğu burada sinovial katman tarafından eklem sıvısının salgı yapması ile ilgilidir. Sinovial tabakanın birebir vakitte sıvıları çabuk resorbe etmek yeteneği de vardır. Eklem boşluğuna şırınga ile dokuları tahrip etmeyen bir sıvı verdiğimiz takdirde, bu sıvı derialtı dokusunda olduğu üzere çabuk resorbe olur. Sinovial tabakanın bu yetenekliği, travma yahut çeşitli hastalıklar sırasında eklem boşluğunda toplanan sıvıların (eksudat) kaybolmasında çok kıymetli rol oynar.
Sinovia ismi verdiğimiz eklem sıvısı musin bulunduran, hayli koyu ve yapışkan bir sıvıdır. Sinaviada tek tük hücre, yağ granülleri ve sinovial uzantılardan kopmuş küçük kesimler bulunur. Eklem aralığını dolduran sinovia, makine yağı üzere eklem yüzlerinin kayganlığını arttırır ve yüzlerin sürtünmesini duyulmayacak dereceye kadar indirir.
Eklem yüzleri ortasında bağlantı; hareketlerin istenilen ve amaca uygun bir formda yapılabilmesi için, birbiri üzerinde kayan eklem yüzlerinin hareket sırasında sıkı bir temas halinde olmaları ve birbirinden uzaklaşmamaları koşuldur. Bu durumu sağlayan etkenlerden biri atmosfer basıncı, oburu de kasların gerginliğidir. Eklem boşluğundaki basınç, hareket sırasında değişmekle bir arada, her vakit atmosfer basıncına nispeten düşüktür. Bundan ötürü dışarıdan gelen hava basıncı, ekleme katılan kemik kesimlerini eklem boşluğuna gerçek iterek, yüzleri birbirine yaklaştırır. Tabiatıyla tıpkı basınç her taraftan eklem kapsülü ile eklemi örten bütün yumuşak oluşumlar üzerinde de vardır. Büyük eklemler üzerine yapılan hava basıncı hiç de küçümsenmeyecek derecededir, Örneğin kalça eklemi üzerine her taraftan yapılan basınç 12 – 15 kg. kadardır ve kapsül yırtılmamış ise, femur başını asetabulum’dan çıkarmak zordur. Kapsülde bir delik açıldığı takdirde, eklem boşluğu ile atmosfer ortasında basınç ayrımı kalmaz ve kemikleri birbirinden uzaklaştırmak çok daha kolay olur.
Eklem yüzlerinin sıkı temasını sağlayan ikinci etken de kas kuvvetidir. İki ucu ile ekleme katılan komşu kemiklere yapışmış olan kasın kasılma sırasında meydana getirdiği kuvvet, bir taraftan kemiği oynatır, başka taraftan da hareket eden kemiği dayanak noktasına gerçek çekmek suretiyle eklem yüzlerini birbirine yaklaştırır.İstirahat sırasında da kasın olağan tonusu, eklem yapan kemikleri çekmek suretiyle, yüzleri birbirine yaklaştırır.
Bir de, hareket sırasında yahut dışarıdan gelen bir kuvvetin tesiri ile eklem yüzlerinin rastgele bir tarafa kayarak birbirinden uzaklaşmamaları ve yüzlerin olağan temaslarının koruması da çok kıymetlidir. Eklem yüzleri ortasında bu olağan durum bozulursa çıkık denilen durum hasıl olur. Bazen olağan tarafta yapılan hareket çok geniş ölçüde yapılırsa, eklem yüzlerinin birbirinden uzaklaşmasına sebep olabilir. Gereksiz ve hatta ziyanlı hareketlere ve çıkıntılara mani olabilmek için mevcut oluşum eklemlere nazaran değişiktir.
Kimi eklemlerde eklem yüzlerini yapan kemik uçlarının halleri yalnız makul hareketler için elverişlidir. Örneğin dirsek ekleminde (articulatio cubiti) olekranon, fossa olecrani’ye sokulduğu vakit, ulna’nın fazla geriye gitmesine ve tıpkı vakitte her iki kemiğin yanlara kaymasına pürüz olur. İncisura. trochlearis’in ortasında bulunan crista, ve bu kristanın trochlea humeride bulunan oluğa sokulması da, her iki kemiğin yanlara kaymasına pürüz olur. Bu durum bize bu eklemde hareketin çeşit ve derecesinin en önemli eklem yüzlerinin biçimleri ile tespit edilmiş olduğunu göstermektedir. Ancak bu eklemde hareket üzerinde daha zayıf olmakla birlikte, kas ve bağların da tesiri vardır. Ayak bilek ekleminde (articulatio talocruralis) de hareketin çeşit ve istikametleri eklem yüzlerini yapan kemiklerin biçim ve durumu ile tespit. edilmiştir. Burada tibia ve fibula’nın eklem yüzleri, talusun eklem yüzlerini bir çatal üzere içine almış durumdadır. Bu durum talus’a yalnız bir eksen etrafında birbirine zıt iki tarafta hareket imkanı vermektedir. Hareketin çeşit, taraf ve derecesi eklem yüzlerini yapan kemiklerin hali ile tespit edilmiş bu üzere eklemlerde. fazla kuvvet tesiri ile, fazla yahut olağandışı tarafta hareket yapmak zorunluğunda kalınırsa yani çıkık meydana gelirse, çoğunlukla birebir vakitte eklem yüzlerini yapan kemikler de kırılırlar.
Birtakım eklemlerde eklem yüzlerinin halleri hareketi frenleyecek yahut belirli bir taraf verebilecek durumda değildir. Bu üzere eklem1erde hareketin amaca uygun olarak seyretmesini daha fazla bağ yahut kaslar sağlarlar. Birebir vakitte bu oluşumlar fazla ve uygunsuz istikamette hareketlerin meydana gelmesine ve bu formda eklem yüzlerinin birbirinden ayrılmasına mani olurlar. Örneğin diz ekleminde (articulatio genu) hareketlerin olağan seyrini sağlayan ve çıkıklara mahzur olan en değerli etken, bu eklemin iç ve dış bağlarıdır, Kimi eklemlerde bu vazife daha fazla kaslar tarafından görülür. Örneğin omuz ekleminde (articulatio humeri) olduğu üzere. Burada eklemi üç taraftan saran kuvvetli kaslar, olağan durumda humerus başının yerinde kalmasını ve hareketlerinin muntazam seyretmesini sağlar ve birebir vakitte hareketleri frenlerler.
Bundan diğer, belirli bir tarafta yapılan hareket üzerinde, zıt tarafta hareket yaptıran diğer kaslar da frenleyici tesir yaparlar. Örneğin bacak doğrulduktan sonra tibia’ nın daha fazla ekstensiyon hareketi yapmasına yani daha fazla öne gitmesine, femur’un ardında bulunan ve bacağı geriye çeken fleksor kaslar mani olurlar. Kasların bu frenleyici tesiri gövdenin olağan durumunun ve istikrarın sağlanması bakımından çok kıymetli olduğu üzere, birçok eklemlerde çıkıkların meydana gelmesine de mahzur olur.
Anatomide çeşitli gövde modüllerinin çeşitli hareketlerine, hareketlerin istikametine nazaran çeşitli isimler verilmiştir. Bundan sonra çeşitli eklemlerde cereyan eden hareketleri anlatırken bu isimleri kullanacağımıza nazaran, burada bu isimleri kısaca izah edelim.
Ekstensiyon gerilme: Çekme hareketi (extendo – germek, çekmek, yaymak). Bu hareket çoğunlukla geriye yanlışsız yapılır. Yalnız diz ve ayak bilek ekleminde ekstensiyon hareketi öne hakikat yapılır. Bu eklemlerde durumun değişmesi, insanın hayvanlardan farklı olarak iki ayak üzerinde durması ve yürümesinden ileri gelmektedir. Bununla birlikte ayağın öne ve üst hareket etmesine dorsal fleksiyon da derler
Fleksiyon- eğmek: Bükmek gayesiyle yapılan harekettir (flecto – eğmek, bükmek). Fleksiyon hareketi, diz ve ayak bilek eklemlerinde yapılan hareket hariç, öne hakikat yapılır.
Abduksiyon-orta çizgiden uzaklaştırma hareketi (abduco¬-uzaklaştırma alıp götürmek, kaçırmak).
Adduksiyon-orta çizgiye gerçek yaklaştırmak (adduco- kendine gerçek çekmek, yakınlaştırmak getirmek).
Rotansiyon- dönme hareketi (roto – döndürmek) lateral rotasiyon – dışa döndürmek, medial rotansiyon – içe döndürme.
Sirkumduksiyon – bir nokta etrafında yapılan dönme hareketi çeşitli istikametlerde yapılan hareketlerin tedricen birleşmesinden meydana gelir. (Circumduco-bir şeyin etrafında döndürmek).
Eklemlerin Sınıflandırılması
Eklemlerde articulatio yahut junctura oseum tabirleri kullanılır. Eklemler yapı özelliklerine ve hareket yeteneklerine nazaran üç ana sınıfa ayrılırlar.
I. Synarthrose (fibröz, oynamaz) eklemler: Bu tip eklemlerde kemik yüzleri direkt temastadır. Ortada bağ dokusu yahut hiyalin kıkırdak bulunur. Fakat bunlar ekleme kaynaşmıştır. Bu eklemler hareket edemezler. Çoğunlukla kafatası kemikleri ortasında bulunurlar. Bu eklemin üç çeşidi vardır:
A. Syndemosis: Bu tipte iki kemik ligamentum interosseus ile bağlanmışlardır. Örneğin: arka. tibio fibularis inferior.
B. Suturae: kemiklerin eklem yüzleri birbirleriyle devam eder. Ortada ince bir katman bağ dokusu bulunur. Şayet kemiklerin yüzleri bir kadro çıkıntılarla birbirine kilitlenmişlerse buna gerçek sutura (sutura vera) denir. Bu tipin de üç çeşidi vardır
a.Sutura dentata: Kemikler birbirine sistemsiz dişlerle kilitlenmişlerdir. Örneğin sutura sagitalis.
b.Sutura serrata: Eklem iki tarağın birbirine girdiği üzere kilitlenmiştir.
c.Sutura limbosa: Ortada dişlilerle kilitlenme olduğu halde eklem yapan kemikler birbiri üstüne atlamışlardır. Şayet kemiklerin yüzleri düz alanlar halinde karşı karşıya gelerek eklem yapmışlarsa buna yalancı sutura (sutura notha) denir. Bununda iki çeşidi vardır:
a. Sutura squamosa: Kemikler geniş bir atlama kenarı bırakarak birleşirler. Örneğin; sutura temporoparietalis.
b. Sutura plana: Burada azçok düz eklem yüzleri birbirine temas etmiştir. Örneğin; sutura intermaksillaris. üzere.
Şayet iki kemik lamina ortasındaki bir yarığa, bir kemik lamina girmişse buna schindylesis denir. Örneğin; rostrum sphenoidale-ala vomer üzere.
C. Gomphosis: Konik bir çıkıntı bir eklem yuvasına çivi üzere çakılmışsa bu isim verilir. Bedende sadece diş kökleri ile alveoller ortasında vardır. Fibröz eklemlerde hareket yeteneği kemikleri bağlayan fibröz liflerin uzunluğu ile orantılıdır. Çoğunlukla hiç hareket etmezler.
II. Amphiartrose (kıkırdaksı yarı oynar) eklemler: Eklemi yapan kemikler bir kıkırdak aracılığıyla birleşmişlerdir. İki çeşidi vardır.
1. Synchondroses: Eklemleşen kemiklerin ortasını hiyalin kıkırdak doldurmuştur. Bu tip eklemler enkondral kemikleşmede diafiz ile epifiz ortasında bulunurlar. Uzun kemiklerde kemiğin uzunluğunun artmasını sağlayan discus epifizialis buna tipik örnektir. Kemiğin büyümesi durduğunda kıkırdağın tamamı da kemikleşmiş olur (synostosis).
Kaburgalarla sternum ortasındaki kostal kıkırdaklar üzere kalıcı sinkondroz örnekleri de vardır.
2. Symphyses: Eklemleşen kemik yüzleri hiyalin kıkırdakla kaplıdır. Lakin bu yüzler fibröz kıkırdaktan bir disk aracılığıyla birleşmişlerdir.
Simfizis çok kuvvetli, az hareket eden bir eklemdir. Örneğin: arka.intervertebralis anteriores ve symphysis pubis.
III. Sinovayal (diarthroses) oynar eklemler: Bedendeki eklemlerin çoğunluğu bu gruptandır. Synovial eklemde eklem yüzleri başka farklı hiyalin kıkırdak ile kaplanmıştır. Eklem kapsülü eklemin etrafını sarar.
Bu eklemin 4 ortak yapı özelliği vardır.
1.Cavitas articularis (eklem boşluğu): kıkırdakla kaplı yüzeyler ve eklem kapsülünün iç yüzü ortasındaki boşluktur. İçi sinovya sıvısı ile doludur.
2.Cartilago articularis (eklem kıkırdağı): Eklemi oluşturan kemiklerin eklem yüzlerini kaplayan hiyalin kıkırdaktır. Yüzeyi cilalı ve kaygandır.
Eklem kıkırdaklarının hudutları ve kan damatları yoktur.
3.Capsula articularis (eklem kapsülü): Eklemlerin etrafını zarf üzere saran fibröz kapsüldür. Dışta bir stratum fibrosum, içte ise stratum synoviale isimli iki katmandan oluşmuştur. İkinci katman ayrıyeten ele alınabilir. Fibröz katman eklem yüzlerinin kenarlarına tutunmuştur. Bazen kıvrılarak eklem boşluğuna da girebilir.
Eklem kapsülleri çoklukla fibröz bantlarla kuvvetlendirilmiştir. Bunlar ya kapsülün bir modülüdür (intrinsik ligamentler) yahut kapsülden başka bantlar halindedir (ekstrinsik ligamentler) bu ligamentler hareketlerin istenmeyen taraflara kaçmasını engellerler.
Ligamentler, kollajen lif demetlerinden meydana gelmiştir. Kollajen lifler paralel yahut karışık sıralanmıştır. Beyaz gümüş rengindedirler. Bükülebilir, ancak uzunlukları değişmez. Kimi ligamentlerde sarı elastik lifler vardır. Bunlara lig. flava ve lig. nuchae örnek gösterilebilir.
4. Membrana synoviales: kapsülün iç katmanını oluşturur. Zar, yumurta akına benzeyen ve synovia ismi verilen sıvıyı devamlı olarak eklem boşluğuna salgılar. Bu sıvı eklem yüzlerinin sürtünme tesirlerini, kayganlığı nedeniyle en az seviyeye indirir. Membran fibröz tabakanın iç yüzüne tam yapışmış değildir. Bağ dokusu, yağ dokusu ve damarlardan oluşmuş katlantıları eklemdeki gereksiz boşlukları doldururlar. Eklem içinden geçen tendo varsa sinovyal zar bu tendonun etrafını da kılıf üzere sarar. Kimi sinovyal eklemler ortak dört özellik dışında farklı özelliklere sahiptir. Bunları üç guruba ayırabiliriz
1.Discus articularis; iki kemiği bir ortada tutma yahut eklem yüzlerini uygunlaştırma üzere vazifeleri olan fibröz kıkırdak disklerdir.
2.Labrum articulare; eklem yüzlerini derinleştirmeye yarayan özel fibröz kıkırdak oluşumlardır. Örneğin; labrum glenoidale.
3.İntraartiküler tendo; kapsülü delerek eklem içinden geçen kas tendolarıdır. Örneğin; m. biceps brachii uzun başı.
Sinovyal Eklemlerin Çeşitleri
Bu eklemler hareketlerine nazaran çeşitlendirilirler. Eklem tek eksen etrafında hareket edebilir. İki eksen yahut çok eksen etrafında hareket edebilir.
Tek eksenliler
a. Trochlear (ginglymus); eklem yüzleri aşağı üst makara formundadır. Tek eksen etrafında harekete müsaade verirler. Bu hareket fleksiyon-ekstensiyon üslubundadır. Örneğin; arka.interphalangea, arka. humeroulnaris. Bu eklemlerin geniş olanları bir ölçü kayma ve rotasyon hareketi de yapabilir. Örneğin; genu eklemi.
b. Trochoid-pivot; hareket dik eksen üzerinde rotasyon formundadır. Bu tipte eklem yüzleri ve ligamentler daha çok bir yüzük biçimindedir. Örneğin; arka. radioulnaris proksimalis, arka. atlanto-axialis.
Çift eksenliler
a. Arka. condyloid (elipsoid); burada condil formunda bir eklem çıkıntısı oval bir çukurun içine alınır. Bu eklem ekstensiyon-fleksiyon ve adduksiyon-abduksiyon hareketlerine müsaade verir. Cirkumdiksiyon hareketi de olabilir, lakin rotasyon olamaz. Örneğin; el bileği eklemi.
b. Arka. cellaris; eklem yüzleri eyer biçimindedir. Yukardaki eklemle birebir hareketlere müsaade verir. Örneğin; arka.carpometacarpea pollicis gibi
Çok eksenli eklemlere ise bir tek örnek vardır. Arka. spheroidea-enarthrosis. Burada küre biçiminde bir yuvaya küre halinde bir eklem çıkıntısı girmiştir. Her türlü hareketi yapabilir. Örneğin; omuz ve kalça eklemleri.
Arka. plana; eklem yüzleri düzdür. Sırf kayma hareketleri yapabilir. Hareketleri ligamentlerle sonlandırılmıştır. Örneğin; intervertebral eklemler.
Eklemlerin Hudut ve Damarları
Sinir uçarı eklem kapsülü ve sinovial zarda sonlanır. Sonlar eklemin yüzeyindeki deri ve eklemi hareket ettiren kasların sonlarının dallarıdır. Buna Hilton Kanunu denir. Bu hudut uçları eklemi hareket ettiren kasların reflekslerini düzenleyen, proprioception ve ağrı duyuları taşırlar.
Kan ve lenf damarları eklemlerin etrafında anastomozlar yaparlar.
Klinik Önemi
1. Erişkin hayatın başlangıcından, yaşla birlikte gitgide ve çok yavaş ilerleyerek eklem kıkırdaklarının yaşlanması olgusu ortaya çıkar. Bu olgu vertebral kolon, kalça, diz ve el eklemlerinde makuldür. Bu geriye dönmez dejeneratif değişmeler kıkırdakların basıncı absorbe etme ve yağlama yeteneklerini azaltır. Kimi olgularda bu durum hiçbir değerli semptom vermediği halde, kimilerinde devamlı ağrı yakınmalarına neden olur.
2. Athiritis (artrit) terimi bize eklemin enfeksiyonunu tanımlar. Osteoartrit, osteoartroz ve dejeneratif artrit üzere eklem hastalıkları buna örnektir. Tartı taşıyan eklemlerde şişmanlık bu hastalıkların ilerlemesini kolaylaştırır.
3. Snovyal sıvının akışkanlığı ısı ile değişir. Düşük ısılarda sıvı daha az akışkan duruma geçer. Bu olgu eklemlerin soğuk havalardan etkilenmesini kısmen açıklayabilir.
4. Sinovyal zar içindeki varlıklı kapiller ve lenfatik pleksuslar eklem boşluğundan güçlü bir absorbsiyon sağlar. Bu nedenle eklemin travmatik enfeksiyonlerı septisemi (enfeksiyon etkeninin kana karışması) ile sonuçlanabilir. Bunun bilakis kan içindeki olağan ve patolojik unsurlar çarçabuk eklem içine girebilir
.
Sağlıklı günler dileği ile…
Uzman Dr.Ali AYYILDIZ – Veteriner Doktor – İnsan Anatomisi Uzmanı Dr. (Ph.D.)
Was this helpful?
0 / 0
